Episode 89
Κάρμεν του Προσπέρ Μεριμέ
Η «Κάρμεν» του Προσπέρ Μεριμέ δεν είναι απλώς ένα λογοτεχνικό έργο· είναι μια αέναη σπουδή πάνω στο πάθος, την ελευθερία και την ανθρώπινη καταστροφή. Πολύ πριν γίνει η διάσημη όπερα του Ζωρζ Μπιζέ, η «Κάρμεν» ήταν μια νουβέλα-ωδή στην αδάμαστη θηλυκότητα, στην ερωτική παραφορά και στη μοιραία έλξη που γεννά η επιθυμία χωρίς όρια. Η μεταφορά της στο θέατρο –αν και σπανιότερη σε σχέση με την οπερατική της εκδοχή– φέρνει στη σκηνή μια τραγική ιστορία που εξακολουθεί να καίει, σχεδόν δυο αιώνες μετά τη γέννησή της.
Η υπόθεση εκτυλίσσεται στην Ανδαλουσία, με αφηγητή έναν Γάλλο λόγιο που γνωρίζει τη μυστηριώδη Τσιγγάνα Κάρμεν και τον εραστή της, τον δεκανέα Δον Χοσέ. Ο Δον Χοσέ, ένας άνδρας νομοταγής, οδηγείται σταδιακά στην παρακμή από την καταλυτική επίδραση της Κάρμεν, εγκαταλείπει τον στρατό, μπλέκει με λαθρέμπορους και καταλήγει να τη σκοτώσει όταν εκείνη του αρνείται την αγάπη της. Η Κάρμεν δεν αγαπά κανέναν, λέει, παρά μονάχα την ελευθερία της. Και αυτό είναι αρκετό για να πυροδοτήσει την καταστροφή.
Η Κάρμεν είναι ένας χαρακτήρας που φλέγεται. Εκρηκτική, πλανεύτρα, αινιγματική, είναι η επιτομή της γυναίκας που αρνείται να υποταχθεί σε οτιδήποτε, πόσο μάλλον στον έρωτα. Ο Μεριμέ τη σχεδιάζει με ιδιαίτερη προσοχή: δεν είναι ούτε θύμα ούτε δόλια γυναίκα. Είναι ένα πλάσμα έξω από τους ηθικούς φραγμούς της εποχής, που λειτουργεί με βάση τα ένστικτά της και ζει μονάχα για το παρόν. Στον αντίποδα, ο Δον Χοσέ είναι ο άνδρας που παγιδεύεται σε έναν έρωτα που δεν κατανοεί και δεν μπορεί να ελέγξει. Η σταδιακή του μεταμόρφωση από στρατιώτης σε εγκληματία είναι αριστοτεχνικά δομημένη και αντικατοπτρίζει την ηθική κατάρρευση που προκαλεί ένας έρωτας χωρίς ανταπόκριση.
Το έργο φέρει έντονα τα χαρακτηριστικά του ρομαντισμού: εξωτικά τοπία, πάθη που υπερβαίνουν τη λογική, και μια διάχυτη μελαγχολία για τη μοίρα των ηρώων. Ο Μεριμέ, με το διεισδυτικό του πνεύμα, δεν ενδιαφέρεται να ηθικολογήσει. Αντιθέτως, στήνει μια ιστορία με αφηγηματική ψυχρότητα, σχεδόν επιστημονική, αφήνοντας τον θεατή να κρίνει. Ταυτόχρονα, ενσωματώνει εθνολογικά και λαογραφικά στοιχεία της Ισπανίας –μια χώρα που είχε επισκεφθεί και αγαπήσει– δίνοντας στο έργο ρεαλισμό και γοητευτική ατμόσφαιρα.
Η πρώτη θεατρική απόδοση της «Κάρμεν» ως νουβέλας είναι δύσκολο να προσδιοριστεί χρονικά, καθώς η παγκόσμια απήχηση του έργου οφείλεται κυρίως στην όπερα του Μπιζέ (1875), η οποία παρουσιάστηκε λίγα χρόνια μετά τον θάνατο του Μεριμέ (1870). Ωστόσο, θεατρικές μεταφορές βασισμένες στο πρωτότυπο κείμενο άρχισαν να εμφανίζονται από τα τέλη του 19ου αιώνα. Στην Ελλάδα, η «Κάρμεν» του Μεριμέ έχει παρουσιαστεί αρκετές φορές, είτε ως αυτόνομο θεατρικό είτε ως δραματοποίηση ενσωματωμένη σε λυρικά έργα. Οι σύγχρονες σκηνές την έχουν αγκαλιάσει εκ νέου, δίνοντας έμφαση στη φεμινιστική της διάσταση και στην υπαρξιακή της αγωνία.
Ο θεατής που παρακολουθεί σήμερα την «Κάρμεν» φεύγει από την παράσταση με ανάμικτα συναισθήματα. Η γοητεία της πρωταγωνίστριας –μιας γυναίκας που δεν μπορείς ούτε να αγαπήσεις χωρίς να καείς, ούτε να τη μισήσεις χωρίς να χαθείς– μένει ανεξίτηλη. Η αίσθηση της καταστροφής που γεννά η ελευθερία όταν συγκρούεται με την ανάγκη για κατοχή και αποκλειστικότητα είναι καθηλωτική. Η Κάρμεν γίνεται σύμβολο: της γυναίκας που ζει με τους δικούς της κανόνες, αλλά και του ανθρώπου που πληρώνει ακριβά το τίμημα της ανεξαρτησίας του.
Ο Προσπέρ Μεριμέ ήταν πολυσχιδής προσωπικότητα. Γεννημένος στο Παρίσι το 1803, υπήρξε συγγραφέας, ιστορικός, αρχαιολόγος, μεταφραστής και δημόσιος λειτουργός. Κατατάσσεται στον ρομαντισμό, ωστόσο η γραφή του φέρει έντονα ρεαλιστικά και ειρωνικά στοιχεία. Ήταν λάτρης του εξωτικού, του παράξενου και του πάθους – θεματικές που διαπερνούν όλο το έργο του. Εκτός από την «Κάρμεν», ιδιαίτερα γνωστή είναι και η νουβέλα του Κολόμπα. Ως Γενικός Επιθεωρητής Ιστορικών Μνημείων της Γαλλίας, συνέβαλε τα μέγιστα στη διατήρηση της πολιτιστικής κληρονομιάς της χώρας του, ενώ οι μεταφράσεις του από τα ρωσικά τον ανέδειξαν σε μείζονα διαμεσολαβητή της ρωσικής λογοτεχνίας στη Δύση.
Η «Κάρμεν» του Μεριμέ υπερβαίνει τα όρια του θεάτρου ή της όπερας· είναι ένα καθολικό σύμβολο. Είναι το τίμημα του πάθους, το δέος της ελευθερίας, το σκοτεινό κάλεσμα της επιθυμίας. Και ακριβώς γι’ αυτό, συνεχίζει να συγκινεί, να σοκάρει και να εμπνέει.
Η ιστοσελίδα μου
Τα Podcast μου:
https://angeligeorgiastoryteller.gr
https://mithoikaipolitismoi.gr
https://akougontasmetingeorgia.gr
https://theatromeangeligeorgia.gr
Το κανάλι μου στο you tube
https://www.youtube.com/@angeligeorgia808/featured
Facebook σελίδα Αγγελή Γεωργία:
https://www.facebook.com/angeligeorgia
Facebook σελίδα Μύθοι και πολιτισμοί:
